YİNE BİR GÖKDELEN HA… HEM DE TARİHİ BİNAYI YIKARAK, ONUN YERİNE HA… İZMİR’E BU KADAR MI DÜŞMANSINIZ? / günlerden 5 kasım

 

Başlıkta derdimi ifade ettim.

Bundan öte sözüm yok.

Dostum, arkadaşım Hasan Topal “ŞEHRİN HAFIZA MEKANLARINDAN ALSANCAK ESKİ ELEKTRİK FABRİKASI” konusunu gelmişiyle geçmişiyle pek güzel anlatıyor zaten.

Okuyun lütfen…

 

İzmir Liman Arkası Bölge olarak bilinen ve DDY hattı, Meles çayı ve Limanın sınırlandırdığı yaklaşık 100 hektarlık üçgen alan şehrin endüstri gelişmeleri tarihinin önemli bir parçasıdır. 19. yüzyıl ikinci yarısında ve erken Cumhuriyet döneminde bu bölgede işletmeye açılan fabrikalar, imalathaneler ve antrepo tesisleri şehrin iktisadi, sosyal, kültürel ve mekansal gelişmesinde çok önemli roller üstlenmişlerdir.

1860’larda DDY Gar ve Liman iskele tesisleri, Havagazı Fabrikası (1860), Şark Sanayi Fabrikası (1885), Elektrik Fabrikası (1928-29), ve Sümerbank Fabrikası, İmalathaneler ve Antrepolar İzmir’in ve Ege bölgesinin iktisadi gelişmesinde öncü olmuşlardır. Bu üretim alanları çevresinde işçilerin barınmasına yönelik konutlar gelişmiş, bölge günümüzde Umurbey mahallesi olarak bilinmektedir.

2000’li yıllara kadar işletmede kalan bu tesislerin pek çoğu izleyen yıllarda üretim dışına çıkarılmış, bir bölümü organize sanayi bölgelerine taşınmış, binaları ve alanları işlevsiz kalmışlardır.

Anadolu’nun ve İzmir’in işgalden kurtarıldığı 9 Eylül 1922 sonrasında, Cumhuriyetin kurucu kadrolarının ve şehir yönetimlerinin öncelikli gündemi ve çabası, kıt kaynaklara rağmen kararlı, özgüvenli bir iktisadi kalkınma ve modernleşme proğramını uygulamak olmuştur. Ülke düzeyinde iktisadi kalkınma ve şehirsel hizmetlerin yeterli hale gelebilmesi için enerji ve aydınlatmanın sağlanması yapılacak işlerin ön sırasında gelmektedir. Görkemli tarihi boyunca bir ticaret ve liman şehri olan İzmir için de enerji öncelikli gündemdir kurtuluş sonrası yıllarda.

1925 yılında yapılan bir anlaşma ile Traction Elektricite adlı Belçika şirketine İzmir’de Elektrik Üretimi ve Tramvay İşletmesi konusunda imtiyaz verilmiş, Elektrik Fabrikası’nın yapımı 1926 yılında başlanıp 1928-1929 yılında tamamlanarak elektrik üretimine başlanmıştır. Şehre elektrik verilmeye başlanmasıyla öncelikle fabrikanın yakın çevresinde olmak üzere İzmir’de küçük endüstri tesislerinin gelişmesi hızlanmış, atlı tramvaylar yerini elektrikli tramvaylara bırakmış, şehirde ulaşım güçlenmiştir. Önemli semtler ve ana caddeler aydınlatılmaya başlanmıştır. Enerji sayesinde İkinci Dünya Savaşı yıllarında İzmir, ihracat limanı olmasının yanı sıra endüstri gelişmeleri kapsamında sanayi üretimi şehri olarak da büyük önem kazanmıştır.

Elektrik Fabrikası yapısı, inşa edildiği dönemin endüstri yapılarına ait teknoloji özelliklerini yansıtmaktadır. Çelik kolonlar arası tuğla dolgu yüksek duvarlar, çelik makas çatılar ve oluklu metal örtü ağırlıklı yapı malzemesidir. Erken Cumhuriyet dönemi endüstri yapılarından biri olan fabrika, inşa edildiği yıllardaki teknolojisi, yapı malzemeleri ve büyük boyutları ile özgün kimliğini koruyan, bu özellikleri ile ülkemizde az sayıda örneği olan bir yapıdır. Özetlenen bağlamda İzmir eski Elektrik Fabrikası Cumhuriyetin bir tanığıdır.

Üretimde kaldığı yarım yüzyıldan fazla zamanda şehrin elektrik ihtiyacının büyük bölümünü karşılamış olan fabrikada 1989 yılında elektrik üretimine son verilmiş, tesis atıl hale gelmiş, türbinleri ve ekipmanları sökülerek götürülmüştür. Makine aksamının çıkarılabilmesi için bazı çelik kolanların kesildiği ve duvarların yıkıldığı, izleyen yıllarda bu kesme, yıkma işlemi yapılan bölümlerde çökmeler olduğu izlenebilmektedir. Elektrik üretim ve dağıtım tesislerinin özelleştirilmesi politikaları sonucu satılmak üzere Özelleştirme İdaresine devredilmiştir.

İzmir Elektrik fabrikası 1998 yılında Mimarlar Odasının başvurusu üzerine, İzmir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından (Endüstri arkeolojisi mirası) korunması gerekli kültür varlığı olarak tescil edilmiş, ancak o tarihten günümüze iklim koşullarının etkisi, bakımsızlığın ve insanların verdiği zararlar nedeniyle harap hale gelmiştir. (Ftğrf.1)

Dünyada işlevini tamamlamış eski fabrikalar ve endüstri binaları, tarihi, teknolojik, sosyal, mekânsal, mimari, bilimsel ve hafıza değerlerine sahip ve endüstri kültürünü yansıtmaları nedeniyle kültür mirası olarak kabul edilmektedir. Bu tür yapılar restorasyonları yapılarak yeniden işlevlendirilmekte, kamusal kullanımda şehir yaşamına katılmaktadır.

Örneğin; Londra Eski Elektrik Santralı binası, yenilikçi bir tasarımla restorasyonu yapılarak Modern Sanat Müzesi ‘’Tate Modern’’ olarak işlevlendirilmiştir. Tate Modern yılda yaklaşık 3 milyon ziyaretçi ağırlamaktadır. (Fotoğraf 1)

Bir başka örnek; Hollanda Tilburg Eski Tren Lokomotif Fabrikası, yenilikçi bir tasarımla restorasyonu yapılarak her kesimden kentlinin yararlanabileceği modern bir Kütüphane olarak işlevlendirilmiş, şehrin kültürel yaşamına katılmıştır. Halkın yoğun olarak tercih ettiği bir kültürel mekan olmuştur. (Fotoğraf 2)

İzmir şehrinin tarihi, iktisadi ve mekânsal gelişmesi serüveninde çok önemli roller üstlenmiş olan ve liman arkası bölgede yoğunlaşmış bulunan, Havagazı Fabrikası, Elektrik Fabrikası, Şark Sanayi Fabrikası, Un fabrikası, Un Değirmeni, Eski Sümerbank Fabrikası, DDY Alsancak İstasyonu ve Atelyeleri, Eski Tekel Sigara Fabrikası, Alsancak Tekel eski Tütün Depoları ve TMO Silolarının kümelendiği bu bölge endüstri mirası rotası olarak muhteşem bir kültürel zenginlik sumaktadır.

Havagazı Fabrikası İzmir Büyükşehir Belediyesi tarafından 2008 yılında restorasyonu yapılarak Kültür merkezi olarak işlevlendirilmiş, Alsancak Tekel eski Tütün Depolarından biri Mimarlar Odası İzmir Şubesi tarafından 2013 yılında yenilikçi bir tasarım anlayışıyla restorasyonu yapılarak İzmir Mimarlık Merkezi olarak işlevlendirilmiş, Alsancak Tekel eski Sigara Fabrikası Kültür ve Turizm bakanlığı tarafından 2022 yılında restorasyonu yapılarak İzmir Kültür Sanat Fabrikası Müze İKSF olarak işlevlendirilmiş, bu miras tesisler birer kültürel odak alan olarak şehrin endüstri kültürü rotasında birer durak olarak kültürel yaşama katılmışlardır. Bu kültür rotasının en önemli potansiyel duraklarından birisi de eski Elektrik Fabrikası binasıdır.

Erken Cumhuriyet dönemi endüstri yapılarından ve Cumhuriyetin tanıklarından olan İzmir eski Elektrik Fabrikası, inşa edildiği dönemin endüstri yapılarının özelliklerini yansıtması, özgün kimliğini bütün tahribatlara rağmen halen koruyor olması, benzer örneklerinin pek az olması, şehrin endüstri tarihi kesitinin çok önemli katmanlarından biri olması ve mimarlık tarihi açısından önemli bir tasarım ve imalat örneği olmasıyla ödünsüz korunması, yaşatılması ve şehre kazandırılması gereken bir kültür mirasıdır.

Elektrik fabrikası ve alanı, 2003 yılında İmar Planlarında ‘’Kültürel Alan’’ kullanımına ayrılmış, korunacak yapı olması nedeniyle ‘’Özel Proje Alanı’’ kararı getirilmiştir. İlki 2003 yılında olmak üzere değişik yıllarda İzmir Büyükşehir Belediyesi, restorasyonunu yaparak imar planındaki amacı doğrultusunda işlevlendirip kent yaşamına katmak üzere ilgili kurumlardan fabrika binasının belediyeye devri için yazılı talepte bulunmuş ancak talep sürekli ret edilmiştir. Son olarak 2019 yılında Özelleştirme İdaresinin açtığı satış ihalesine İzmir Büyükşehir Belediyesi de katılmış, ihaleyi kazanmış ancak yine de fabrika Belediyeye verilmemiştir.

Basına yansıyan bilgilere göre, Özelleştirme İdaresinin, Elektrik Fabrikası alanında imar planı değişikliği için çalışmalar yaptığı, yürürlükte bulunan imar planında Elektrik Fabrikası Kültürel Tesis kullanımı kararını değiştirerek ve yapı yoğunluğunu artırarak Ticaret Kullanımına dönüştürüp yaklaşık 30 katlı bir ticaret yapısı yapmak için plan önerisinde bulunduğu izlenmektedir. Özelleştirme İdaresinin plan değişikliği çalışmasına dair Konak Belediye Başkanlığının yapmış olduğu ve basına yansıyan ‘’Elektrik Fabrikası alanında rant amaçlı imar planı değişikliğini kabul etmiyoruz, Elektrik Fabrikası kültür mirasıdır, kamuya kazandırılmalıdır’’ açıklaması şehrin Kültürel Mirasının korunması açısından çok önemli ve değerlidir.

Merkezi idare karar vericilerinin, Elektrik Fabrikası binasının satılması, yıkılıp yok olması, fabrika alanına rant amaçlı yüksek yapı yapılarak kültür mirası binanın zarar görmesi yerine, nitelikli bir mimari tasarımla restorasyonu yapılarak yeniden işlevlendirilip, kamusal mekan olarak şehrin bilim, eğitim, kültür, sanat yaşamına bir an önce sunulmasını sağlamaları gerekir.

Merkezi yönetim, bu çalışmayı yapmayacak/yapamayacaksa, yürürlükte bulunan imar planı kararına uygun olarak Elektrik Fabrikasını koruma ve kültürel amaçlı kamusal kullanımla yaşatmaya hazır olduklarını açıklayan yerel yönetimlere bedelsiz olarak tahsis etmelidir.

İzmir için çok değerli bir endüstri kültürü mirası ve şehrin hafıza mekanlarından olan Elektrik Fabrikasının korunması ve sahip çıkılarak yaşatılması, gelecek kuşaklara miras olarak bırakılması bütün yönetimler ve şehirde yaşayan herkes için bir uygarlık sorumluluğudur.

 

DİĞER 5 KASIM’LAR

• 1895 - Rochester, New York'tan George B. Selden, benzinle çalışan otomobil için ilk ABD patentini aldı.
• 1925 - Ankara Hukuk Fakültesi, Atatürk tarafından açıldı.
• 1930 - İlk televizyon reklamı Londra'da gösterildi.
• 1934 - Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü (Türkiye) kuruldu.
• 1936 - Eski adı Mekteb-i Mülkiye olan Siyasal Bilgiler Okulu İstanbul'dan Ankara'ya taşındı.
• 1994 - 45 yaşındaki George Foreman, Michael Moorer'ı nakavt ederek en yaşlı ağır sıklet boks şampiyonu oldu.
• 2023 - 38. Cumhuriyet Halk Partisi Olağan Kurultayı'nda yapılan genel başkanlık seçimleri sonucunda Özgür Özel, partinin yeni genel başkanı seçildi.

 

5 KASIM’DA DOĞANLAR

• 1936 - Uwe Seeler, Alman eski millî futbolcu (ö. 2022)
• 1941 - Arthur Garfunkel, Amerikalı şarkıcı, şair ve aktör
• 1943 - Sam Shepard, Amerikalı oyun yazarı, aktör ve Pulitzer Ödülü sahibi (ö. 2017)
• 1969 - Meltem Cumbul, Türk sinema ve dizi oyuncusu
• 1972 - İdil Fırat, Türk sinema ve dizi oyuncusu
• 1972 - Sergen Yalçın, Türk eski millî futbolcu ve teknik direktör

 

5 KASIM’DA ÖLENLER

• 1973 - İsmail Dümbüllü, Türk orta oyunu ve tuluat sanatçısı (d. 1897)
• 1992 - Adile Ayda, Türk diplomat, akademisyen ve yazar (ilk kadın diplomat) (d. 1912)
• 2006 - Bülent Ecevit, Türk gazeteci, şair, yazar, siyasetçi (d. 1925)